Jedną z najgłośniejszych nowości prawnych wprowadzonych w 2023 roku była ustawa o fundacji rodzinnej (Dz. U. poz. 326 z późn. zm.).  Na jej mocy do grona osób prawnych dołączyła nowa postać, fundacja rodzinna, której celem ma być ochrona „majątku rodzinnego” przed rozdrobnieniem z jednoczesną możliwością kontynuacji biznesu bez potrzeby angażowania swoich spadkobierców.

Pośród wielu benefitów, które przynosi fundacja, należy wyróżnić posiadaną przez nią osobowość prawną, w konsekwencji czego może bez przeszkód nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, za które ponosi odpowiedzialność. W niniejszym newsletterze zajmiemy się odpowiedzialnością cywilnoprawną fundacji rodzinnej w świetle obowiązującej ustawy o fundacjach rodzinnych.

Czym jest fundacja rodzinna?

O fundacji rodzinnej pisaliśmy już na łamach jednego z wcześniejszych newsletterów, jednak parę kwestii wymaga przypomnienia na potrzeby niniejszego opracowania. Tak jak zostało już wspomniane, fundacja rodzinna jest osobą prawną powołaną w celu ochrony funduszy rodzinnych oraz wspierająca działania służące zbudowaniu majątku, z którego będą czerpać kolejne pokolenia. Przedsiębiorstwo i majątek na wypadek śmierci spadkodawcy nie ulegną rozdrobnieniu i upłynnieniu przez spadkobierców, zapobiegnie to też potencjalnym konfliktom pomiędzy dziedzicami. Zachęcają do tego również względy podatkowe, które uprzywilejowują fundację rodzinną na tle innych osób prawnych.

Istnieją dwa możliwe sposoby założenia fundacji rodzinnej. Pierwszy zakłada złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej przed notariuszem w testamencie, drugi złożenie tego samego oświadczenia w akcie założycielskim. W obu wypadkach wymagane jest sporządzenie statutu, spisu mienia, ustanowienie organów fundacji (jakimi są zarząd i zgromadzenie beneficjentów) oraz wniesienie funduszu założycielskiego. Ponadto wymagane prawem jest zgłoszenie i zarejestrowanie fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych, prowadzonym przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim.

Fundację rodzinną założyć może jedynie fundator, będący osobą fizyczną, posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych. W przypadku powstania fundacji poprzez oświadczenie złożone w akcie założycielskim, fundatorów może być kilku. Natomiast fundacja utworzona w testamencie może mieć tylko jednego fundatora. Zakładając fundację wnoszą oni mienie o wartości nie niższej, niż 100 000 zł. Korzyści z niego czerpać będą beneficjenci fundacji rodzinnej, którymi mogą zostać osoby fizyczne oraz organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego. Głównym uprawnieniem beneficjenta jest możliwość otrzymywania świadczenia od fundacji rodzinnej.

Odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora

Głównym źródłem odpowiedzialności cywilnoprawnej fundacji rodzinnej są tylko zobowiązania fundatora. W związku z tym zobowiązania członków zarządu fundacji czy beneficjentów nie będą brane pod uwagę. Przy tym należy zaznaczyć, że odpowiedzialność ta (co do zasady) obejmuje jedynie wszystkie zobowiązania powstałe przed ustanowieniem fundacji rodzinnej. Wyjątkiem są zobowiązania fundatora wynikające z obowiązku alimentacyjnego, za które fundacja odpowiada również po jej ustanowieniu.

Odpowiedzialność za zobowiązania fundatora może zostać wyłączona lub ograniczona za zgodą wierzyciela, tyczy się to „zwykłych” wierzycieli, jak i wierzycieli alimentacyjnych. Ponadto, odpowiedzialność fundacji rodzinnej za wszelkie (również swoje) zobowiązania zawsze będzie wartościowo limitowana. Zgodnie z art. 9 ustawy o fundacji rodzinnej odpowiedzialność fundacji ogranicza się do wartości mienia wniesionego przez fundatora według stanu z chwili wniesienia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela. Jednym słowem, górny limit odpowiedzialności zawsze wynika z wysokości wartości aktywów.

Odpowiedzialność jaką ponosi fundacja rodzinna za zobowiązania fundatora ma charakter solidarny. W tym kontekście znaczenie dla fundacji jak i dla wierzycieli powinny mieć dwa aspekty. Po pierwsze, z uwagi na art. 366 § 1 Kodeksu Cywilnego wierzyciel nie musi żądać spełnienia zobowiązania wyłącznie od fundatora, ma on prawo żądać tego od fundatora i fundacji łącznie, jak i od samej fundacji. Po drugie, instytucja regresu solidarnych dłużników może wpływać na relacje fundacji rodzinnej i fundatora. Jeżeli fundacja spełni dług fundatora samodzielnie, będzie mogła żądać od niego zwrotu za spełnienie świadczenia. Nabiera to szczególnego znaczenia, w świetle obowiązku zarządu, polegającego na działaniu z należytą starannością w interesie fundacji. Takie działanie należy więc rozpatrywać nie jako możliwość, a jako konieczność podjęcia działań zarządu fundacji, w celu uzyskania przez zarząd informacji od fundatora o stanie jego zobowiązań, w celu uwzględnienia tego w gospodarce i monitorowaniu sytuacji finansowej fundacji, a w razie spełnienia przez fundację świadczenia fundatora, zarząd jest zobowiązany do dochodzenia jego zwrotu od fundatora.

Dodatkowo należy zauważyć, że ochrona wierzycieli może odbywać się kosztem beneficjentów fundacji rodzinnej. Zgodnie z przepisami ustawy, spełnienie świadczenia na rzecz beneficjenta nie może zagrażać wypłacalności fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli niebędących beneficjentami fundacji.

Tak jak wskazaliśmy, odpowiedzialność w przypadku fundacji rodzinnej i fundatora kształtuje się w specyficzny sposób. Z perspektywy wierzyciela fundatora ważne jest monitorowanie działań dłużnika, skierowanych na to, czy nie zostały podjęte działania ukierunkowane w stronę utworzenia fundacji rodzinnej. Może to sprawiać problemy, gdyż akt założycielski i testament nie są publiczne. Informacje o fundacjach rodzinnych w założeniu są jawne, znajdują się one w rejestrze fundacji rodzinnych. Jednakże, dostęp do rejestru ograniczony jest jedynie do fizycznego wglądu tzn. osobistego uzyskania informacji w siedzibie sądu rejestrowego w Piotrkowie Trybunalskim. Mało tego, informacje w rejestrze nie obejmują osoby fundatora.

Fundacja rodzinna a zobowiązania z tytułu alimentacyjnego

Co do zasady jedynymi zobowiązaniami fundatora, za które odpowiada fundacja rodzinna są zobowiązania powstałe przed jej powstaniem. Wyjątek od tego stanowią zobowiązania wynikające z obowiązku alimentacyjnego fundatora, które mogą być dochodzone również za okres po powstaniu fundacji rodzinnej. Zobowiązania te, zwane potocznie „alimentami”, trwają do momentu, w którym uprawniony uzyska samodzielność. Skutkuje to tylko okresowym trwaniem potencjalnej współodpowiedzialności fundacji za zobowiązania alimentacyjne, która musi liczyć się z nią przez cały okres obowiązku alimentacyjnego leżącego na fundatorze.

W tym miejscu można wydzielić podział na zobowiązania alimentacyjne powstałe przed powstaniem fundacji rodzinnej i zobowiązania alimentacyjne powstałe po powstaniu fundacji rodzinnej. Pierwsze będą zaspokajane solidarnie od fundatora i fundacji, tak jak w przypadku każdego innego zobowiązania. W przypadku drugich, odpowiedzialność fundacji rodzinnej rozpoczyna się w momencie, gdy egzekucja alimentów z majątku fundatora okaże się bezskuteczna. Nie stoi to na przeszkodzie w pozwaniu fundacji o spełnienie świadczenia alimentacyjnego jeszcze przed uzyskaniem odpowiedniego postanowienia stwierdzającego bezskuteczność egzekucji z majątku fundatora.

Warto zaznaczyć, że na tym nie kończy się szczególna ochrona zobowiązań alimentacyjnych fundatora. Przysługuje im pierwszeństwo zaspokojenia roszczeń wobec wszystkich pozostałych wierzycieli. Ponadto, tak jak wcześniej wspomniano, spełnienie świadczenia na rzecz beneficjenta fundacji rodzinnej, nie może zagrażać wypłacalności fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli niebędących beneficjentami fundacji rodzinnej. Można powiedzieć, że niniejsza ochrona wierzycieli nie będzie miała zastosowania w przypadku, gdy wierzycielem alimentacyjnym będzie beneficjent (np. dziecko fundatora, któremu przysługują alimenty i jednocześnie jest beneficjentem fundacji rodzinnej).

Zobowiązania fundatora powstałe po ustanowieniu fundacji rodzinnej

W świetle przedstawionych regulacji może pojawić się pytanie, czy w takim razie jeżeli fundacja odpowiada jedynie za zobowiązania powstałe przed powstaniem fundacji rodzinnej, to czy dopuszczalne byłoby działanie fundatora polegające na przekazaniu całego majątku osobistego na rzecz już istniejącej fundacji rodzinnej w celu uchylenia się od spełnienia świadczeń na rzecz swoich wierzycieli. W teorii prowadziłoby to do bezskutecznej egzekucji z majątku fundatora i niemożności egzekwowania spełnienia świadczenia od fundacji rodzinnej.

Odpowiedzią na niniejsze pytanie są przepisy o skardze pauliańskiej. Zgodnie z art. 527 Kodeksu Cywilnego, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika (u nas będzie to fundator w ramach nowego zobowiązania) dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia (tutaj będzie to fundacja rodzinna) uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Należy zaznaczyć, że fundator może wnieść do fundacji dodatkowe mienie tylko w formie darowizny, w związku z czym zastosowanie miałby art. 528 Kodeksu Cywilnego, zgodnie z którym wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba trzecia (fundacja rodzinna) nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jeżeli korzyść została uzyskana bezpłatnie. Dla wierzyciela ma to szczególne znaczenie w przypadku przejścia na drogę sądową, gdzie nie musiałby przeprowadzać dowodu ze spełnienia przesłanek z art. 527 Kodeksu Cywilnego.

Po uzyskaniu orzeczenia uwzględniającego skargę pauliańską, wierzyciel może na początku żądać od fundacji rodzinnej spełnienia świadczenia z przedmiotów, które weszły do jej majątku w wyniku darowizny. Ponadto, wierzyciel ma prawo wnieść o rozpoczęcie postępowania egzekucyjnego, na mocy którego komornik będzie prowadził egzekucję na wyżej wskazanych składnikach majątkowych.

Podsumowanie

Fundacja rodzinna jest wciąż świeżą instytucją prawa prywatnego, dającą możliwość ochrony rodzinnego dorobku, przy jednoczesnym zminimalizowaniu ryzyka wystąpienia sporów u przyszłych spadkobierców. Przynosi ona wiele korzyści prawnych jak i podatkowych, uprzywilejowując ją na tle innych osób prawnych. Jednakże, przed przystąpieniem do zawarcia aktu założycielskiego warto poznać wszelkie ryzyka prawne, jak np. potencjalna odpowiedzialność fundacji za zobowiązania fundatora.

Kwestia niniejszej odpowiedzialności jest złożona, co do zasady fundacja ponosi odpowiedzialność jedynie za te długi fundatora, które powstały przed jej powstaniem. Wyjątkiem od tej reguły są zobowiązania fundatora wynikające z obowiązku alimentacyjnego, które tylko po bezskutecznej egzekucji z jego majątku, mogą być dochodzone względem fundacji.

Na niniejszych wnioskach nie kończy się złożoność tematu odpowiedzialności cywilnoprawnej fundacji rodzinnej. W następnym kwartale niniejszą analizę uzupełnimy o kwestie odpowiedzialności fundacji w świetle prawa spadkowego (w tym prawa do zachowku), odpowiedzialności za zobowiązania wynikające z wniesienia niektórych rodzajów aktywów oraz odpowiedzialności członków zarządu fundacji rodzinnej.