W ramach poprzedniego newsletteru przedstawiliśmy zagadnienie odpowiedzialności cywilnoprawnej fundacji rodzinnej. Zapowiedzieliśmy, że w tym kwartale opiszemy tematykę funkcjonowania instytucji zachowku w fundacji rodzinnej. W niniejszym artykule opisaliśmy więc, w jaki sposób ustawa o fundacji rodzinnej ukształtowała roszczenie o zachowek wobec fundacji rodzinnej.

Czym jest zachowek?

Zachowek jest to roszczenie o zapłatę odpowiedniej części masy spadkowej przysługujące osobie bliskiej spadkodawcy. Instytucja zachowku ma na celu zabezpieczenie interesów najbliższej rodziny kosztem ograniczenia swobody spadkodawcy w dysponowaniu swoim majątkiem po śmierci.

Uprawnieni do zachowku, którymi są wyłącznie zstępni (dzieci – wnuki – prawnuki), małżonek i rodzice spadkodawcy mają prawo wystąpić do sądu cywilnego z roszczeniem o wypłacenie odpowiedniej sumy pieniężnej  do spadkobiercy, który spadek przyjął. Prawo to jest niezależne od tego, czy uprawiony do zachowku również został powołany do spadku z testamentu, czy też tego, że spadek przyjął. Wynika to z faktu, że, aby być uprawnionym do zachowku wystarczy sam fakt otrzymania od spadkodawcy kwoty, niższej niż ustawowo określony zachowek, przy czym na poczet zachowku wliczane są również inne świadczenia od spadkodawcy tj.  darowizna czy zapis. Warto nadmienić, że obowiązek wypłaty zachowku na rzecz uprawionego powstaje już w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.

Ustawodawca różnicuje wysokość przypadającego zachowku, w zależności od cech osobistych uprawionego. Co do zasady roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, odpowiadającej wartości połowy udziału, który przypadałby uprawnionemu, gdyby dziedziczył ustawowo. Uprzywilejowane są jednak osoby małoletnie i niezdolne do pracy, którym ustawodawca przyznaje uprawnienie do zachowku odpowiadającego wartości dwóch trzecich udziału spadkowego.

Zachowek a Fundacja Rodzinna w ogólności

Fundacja rodzinna jest osobą prawną, utworzoną przez osobę fizyczną tj. fundatora w celu gromadzenia mienia i zarządzania nim w interesie jej beneficjentów. Fundacja może zostać założona zarówno za życia fundatora aktem założycielskim, jak i zostać powołana w testamencie. Mienie wniesione na poczet funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej staje się wyłącznym przedmiotem prawa własności tej fundacji, co oznacza, że przestaje należeć do fundatora, czy innej osoby, która rozporządziła swoim mieniem na rzecz Fundacji. Dodatkowo, majątek wniesiony za życia fundatora do fundacji jest wyłączony z dziedziczenia przez spadkobierców.

Należy zaznaczyć, że fundacja rodzinna jako osoba prawna sama nie może być uprawniona do zachowku. Katalog osób uprawnionych do zachowku jest katalogiem zamkniętym. Beneficjenci fundacji rodzinnej, będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku mogą ubiegać się o zachowek wyłącznie we własnym imieniu, nigdy zaś w imieniu fundacji rodzinnej. Fundacja rodzinna może jednak być spadkobiercą. Zgodnie z kodeksem cywilnym fundacja rodzinna ma zdolność do bycia spadkobiercą, o ile była już ustanowiona w chwili śmierci spadkodawcy lub, gdy zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu – wówczas taka fundacja również może zostać powołana do spadku.

Odrzucenie spadku przez fundację rodzinną ogranicza odpowiedzialność z tytułu zobowiązań spadkowych. W praktyce oznacza to, że jeżeli fundacja rodzinna odrzuci spadek, nie zostanie obciążona obowiązkiem zaspokojenia roszczenia o zachowek uprawnionego do zachowku.

Zasady obliczania zachowku

Wartość spadku ustala się poprzez zsumowanie składników wchodzących do masy spadkowej. Przy wyliczaniu kwoty zachowku przysługującego uprawnionym, do wartości masy spadkowej dolicza się dodatkowe składniki tj. np. darowizny, zapisy, inne świadczenia, indywidualnie przyznane uprawnionemu. Oznacza to, że dla każdego z uprawnionych przeprowadza się oddzielną kalkulację w celu obliczenia kwoty zachowku. Każdy przypadek jest więc inny i wymaga dogłębnej analizy stanu faktycznego, po której ustala się wysokość należnego zachowku.

Do momentu uchwalenia ustawy o fundacji rodzinnej, na potrzeby obliczania zachowku dla poszczególnych uprawnionych do masy spadkowej doliczane były jedynie darowizny, zapisy zwykłe, polecenia oraz zapisy windykacyjne. Zmiany wprowadzone przez ww. ustawę musiały również uwzględnić nowe instytucje związane z funkcjonowaniem tytułowej fundacji ze względu na jej specyfikę i cel. W związku z tym, nowelizacja objęła obowiązek doliczania do masy spadkowej na potrzeby zachowku nie tylko wcześniej wspomnianych darowizny itp., ale również funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej oraz mienia, które uprawniony – beneficjent fundacji uzyskał na skutek rozwiązania fundacji rodzinnej.

Wartość funduszu założycielskiego zaliczana jest na poczet wyliczenia kwoty zachowku jedynie wówczas, gdy sama fundacja została ustanowiona aktem założycielskim tj. za życia fundatora. Co więcej, dotyczy to funduszy wniesionych tylko przez spadkodawcę będącego fundatorem, a nie inne osoby (gdyż fundatorów może być kilku). Odnośnie zaś mienia powstałego wskutek rozwiązania fundacji, zostanie ono doliczone do wartości masy spadkowej na potrzeby wyliczenia zachowku, jedynie, o ile fundacja zostanie rozwiązana przed śmiercią fundatora lub przed wniesieniem roszczenia o zachowek. Istotne jest tutaj również, że wartość tak ustalonego mienia przy rozwiązaniu fundacji rodzinnej jest ograniczona do wysokości funduszu założycielskiego wniesionego przez spadkodawcę.

Pomimo i tak licznych wyjątków co do obliczania spadku na potrzeby zachowku, ustawodawca wprowadził wiele kolejnych ustępstw. Taki stan sprawia, że poprawne obliczenie masy spadkowej jest wielce skomplikowane i wymaga wysokiej wiedzy z zakresu prawa rodzinnego, spadkowego i znajomości instytucji fundacji rodzinnej. Ponadto same przepisy nie raz są niejasne i ich interpretacja wymaga profesjonalnej wiedzy obejmującej znajomość wszystkich regulacji prawa spadkowego. Ustawa o fundacji rodzinnej dodała wiele kazuistycznych przepisów w Kodeksie cywilnym. Przykładowo art. 994 [1] § 3 Kodeksu cywilnego stanowi, że  „przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.”

Zdarzają się sytuacje, w których uprawniony do zachowku otrzymuje w formie darowizny pieniądze lub inny przedmiot materialny od spadkodawcy, jeszcze za jego życia. W takiej sytuacji mamy do czynienia z tzw. zaliczeniem takiego świadczenia na poczet zachowku. W praktyce oznacza to nic innego, jak pomniejszenie należności wynikającej z zachowku o świadczenie, które otrzymał wcześniej uprawniony do zachowku. W przypadku założenia fundacji rodzinnej, na poczet zachowku zaliczane są nie tylko darowizny, ale również świadczenia fundacji rodzinnej na rzecz beneficjenta fundacji, będącego jednocześnie uprawnionym do zachowku. Zazwyczaj będzie to świadczenie w formie typowej dla fundacji rodzinnej tj. „dywidendy”.

Przedawnienie

Na koniec warto wspomnieć również o kwestii przedawnienia, która uległa modyfikacji w fundacji rodzinnej w porównaniu z zasadami ogólnymi. Co do zasady, roszczenia testamentowe przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu, natomiast roszczenia spadkowe przeciwko fundacji rodzinnej przedawniają się z upływem 5 lat od otwarcia spadku. Trzeba podkreślić, że występuje istotna różnica znaczeniowa pomiędzy terminami „ogłoszenie testamentu” a „otwarcie spadku”. Dla fundacji rodzinnej miarodajny jest moment otwarcia spadku, a więc chwila śmierci spadkodawcy, podczas gdy irrelewantny pod względem liczenia terminu przedawnienia jest moment ogłoszenia testamentu.

Podsumowanie

Instytucja zachowku chroni interes osób bliskich uprawnionych ustawowo do spadku. Zmiany wprowadzone ustawą o fundacji rodzinnej istotnie zmodyfikowały kształt tej instytucji. Wiąże się z tym szereg zagadnień, o których należy pamiętać zarówno przy tworzeniu fundacji rodzinnej, jak i w ramach ubiegania się o zachowek. Oprócz samej odpowiedzialności fundacji rodzinnej za zachowek, istotne jest także prawidłowe obliczenie zachowku przysługującego uprawnionym do niego osobom, a także świadomość o możliwym terminie przedawnienia, który różni się w zależności od podstawy roszczenia. Jednocześnie wskazujemy, że zdecydowaliśmy się pominąć bardziej złożone kwestie zawarte w znowelizowanych przepisach. Wynika to z daleko posuniętej szczegółowości niektórych przepisów, których omawianie mogłoby negatywnie wpłynąć na przejrzystość niniejszego newsletteru.