Na łamach poprzedniego newslettera omówiona została problematyka odpowiedzialności cywilnoprawnej fundacji rodzinnej. Tak jak zostało to zasygnalizowane, obszerność tego zagadnienia wymaga uzupełnienia w oddzielnym opracowaniu. Dlatego tym razem rozszerzamy wcześniej poruszone kwestie oraz wskazujemy na inne źródła odpowiedzialności fundacji rodzinnej. W tym newsletterze opiszemy ogólne zasady spadkobrania z udziałem fundacji rodzinnej oraz skupimy się na jej odpowiedzialności za długi spadkowe. Wskażemy również na możliwą odpowiedzialność odszkodowawczą fundacji rodzinnej za szkody wyrządzone niezgłoszeniem w terminie informacji podlegających zgłoszeniu do rejestru fundacji rodzinnych.

Fundacja rodzinna spadkobiercą testamentowym – wybrane zagadnienia

W ubiegłym kwartale wspomnieliśmy, że fundacja rodzinna może zostać założona na dwa sposoby, (I) w drodze ustanowienia jej w testamencie lub (II) poprzez powołanie jej w akcie założycielskim za życia fundatora.

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego spadkobiercami mogą być tylko te osoby prawne, które istnieją w chwili otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Wyjątkiem jest możliwość powołania do spadku nieistniejącej jeszcze fundacji rodzinnej, a ustanowionej w testamencie przez fundatora. W tej sytuacji, z chwilą ogłoszenia testamentu powstanie fundacja rodzinna w organizacji, która, choć nie będzie osobą prawną, będzie posiadała zdolność do dziedziczenia – jednak nie bezwarunkowo. Fundacja powołana w ten sposób może stać się spadkobiercą, ale z zastrzeżeniem, że spełni warunki wymagane do uzyskania statusu spadkobiercy, które kodeks cywilny wiąże z uzyskaniem przez fundację rodzinną osobowości prawnej, co następuje z chwilą wpisania jej do rejestru fundacji rodzinnych. Przepisy wymagają, by wpis nastąpił w ciągu dwóch lat od dnia ogłoszenia testamentu. Na marginesie, w odróżnieniu od przepisów ogólnych kodeksu cywilnego, dotyczących spadków, które uzależniają zdolność dziedziczenia przez fundację rodzinną w organizacji od uzyskania wpisu w rejestrze fundacji rodzinnych, w określonym czasie od ogłoszenia testamentu, przepisy ustawy o fundacji rodzinnej uzależniają powstanie fundacji rodzinnej ustanowionej w testamencie również od wniesienia funduszu założycielskiego w terminie 2 lat od wpisania fundacji do rejestru fundacji rodzinnych. Chociaż niewniesienie funduszu założycielskiego w zakreślonym terminie nie wpływa bezpośrednio na zdolność dziedziczenia przez fundację rodzinną, która została w odpowiednim czasie wpisana do rejestru fundacji rodzinnych, to takie zaniechanie jest przesłanką do wszczęcia z urzędu procesu rozwiązania fundacji rodzinnej bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego.

Fundacja rodzinna wpisana do rejestru i działająca jeszcze za życia spadkodawcy może być spadkobiercą, albowiem od momentu wpisu do rejestru fundacji rodzinnych, fundacja rodzinna uzyskuje osobowość prawną, a w konsekwencji może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania (w tym wskutek dziedziczenia). Spadkodawcą na rzecz fundacji nie musi być jedynie fundator, może to być również każda inna osoba, która postanowi przeznaczyć majątek na rzecz fundacji w drodze testamentu. Fundacja rodzinna jako spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (tzw. przyjęcie proste lub przyjęcie wprost) albo przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) albo spadek odrzucić.

Przyjęcie spadku przez fundację rodzinną wprost skutkuje odpowiedzialnością całym jej majątkiem za zobowiązania spadkodawcy. Fundacja rodzinna odziedziczy wówczas zarówno składniki majątku przeznaczone jej przez spadkodawcę, jak również jego długi i zobowiązania. Przy przyjęciu spadku wprost odpowiedzialność fundacji rodzinnej za długi spadkodawcy jest w zasadzie nieograniczona. Fundacja rodzinna odpowiada za te długi całym swoim majątkiem, również w sytuacji, w której przyjmie spadek wprost, razem z innymi współspadkobiercami, którzy przyjmą spadek –  również wprost. W takiej sytuacji mamy do czynienia z odpowiedzialnością solidarną spadkobierców (w tym fundacji rodzinnej jako spadkobiercy) za długi spadkowe. Stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe (a od chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu w przedmiocie działu spadku – w stosunku do wielkości udziału). Oznacza to, że do działu spadku (a sądowe postępowanie o dział spadku jest postępowaniem długotrwałym) wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń w całości od jednego ze spadkobierców, tylko od niektórych spadkobierców lub wszystkich łącznie – jest to uzależnione od woli wierzyciela. Jak pozwala przypuszczać doświadczenie życiowe, zależeć ona będzie od skuteczności egzekucji takiej wierzytelności tj. od tego, który z dłużników (spadkobierców) solidarnych będzie mógł najpełniej, w sposób nieuciążliwy, zaspokoić wierzyciela. Odpowiedzialność poszczególnych spadkobierców, którzy przyjęli spadek wprost, w tym fundacji rodzinnej, do chwili działu spadku, jest więc nieograniczona i ponoszona solidarnie z pozostałymi spadkobiercami (jeżeli tacy są). Jeżeli któryś ze spadkobierców zaspokoiłby wierzyciela spłacając cały dług lub część długu, która przypadałaby ponad jego udział spadkowy – może zwrócić się do pozostałych spadkobierców z roszczeniem regresowym.

Przyjęcie spadku przez fundację rodzinną z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) ogranicza odpowiedzialność fundacji za długi spadkowe do wartości ustalonego w wykazie inwentarza (lub spisie inwentarza) tzw. stanu czynnego spadku. W wykazie inwentarza oznacza się przedmioty należące do spadku z podaniem ich wartości według cen i stanu z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość z chwili otwarcia spadku. Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy odpada, jeżeli podstępnie pominął on w wykazie inwentarza przedmioty należące do spadku lub uwzględnił w nim długi nieistniejące. W kontekście ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe przyjęte z dobrodziejstwem inwentarza, podkreślenia wymaga, iż ograniczenie dotyczy kwoty, do której spadkobierca będzie odpowiadał za długi spadkowe. W dalszym ciągu jednak odpowiedzialność spadkobiercy, w szczególności jeżeli jest jedyną osobą powołaną do dziedziczenia, obejmuje całość jego majątku. Jeżeli dług spadkowy będzie przewyższał wartością udział w spadku, spadkobierca odpowiada do wysokości swojego udziału w spadku, jednak całym swoim majątkiem, bez ograniczenia co do przedmiotów, z których można prowadzić egzekucję. Jeżeli do spadku powołanych jest więcej spadkobierców i każdy z nich przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ich odpowiedzialność za długi spadkowe również ma charakter odpowiedzialności solidarnej, jednak jest ona ograniczona. Każdy z nich odpowiada do wartości stanu czynnego spadku (ustalonego w wykazie inwentarza) – w zakresie przypadającego mu udziału spadkowego.

Odpowiedzialność fundacji rodzinnej jako spadkobiercy, w szczególności jeżeli nie jest jedynym spadkobiercą powołanym do dziedziczenia, może być bardziej złożona. Wskazywane powyżej przypadki i charakter odpowiedzialności są opisane w kodeksie cywilnym wprost, a więc są relatywnie jasne. Niejednokrotnie zdarza się jednak, że ustalenie odpowiedzialności poszczególnych spadkobierców (jak nie szerzej – samego grona spadkobierców) jest bardziej problematyczne i może wymagać interpretacji przepisów oraz dotychczasowego orzecznictwa. Przykładowo może zaistnieć sytuacja, w której niektórzy spadkobiercy przyjmą spadek wprost, a niektórzy z dobrodziejstwem inwentarza, jeszcze inni odrzucą, a niektórzy w ogóle nie złożą oświadczenia w tym przedmiocie. Co do zasady, tak jak w powyższych przykładach, tak i w tym, odpowiedzialność wszystkich współspadkobierców będzie solidarna. Dla spadkobierców, którzy przyjęli spadek wprost – odpowiedzialność będzie nieograniczona. Dla spadkobierców, którzy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiedzialność dalej będzie solidarna, ale ograniczona do wartości stanu czynnego spadku i przypadającego im udziału w spadku. W tych samych granicach spadkobiercy odpowiadają za swój dług regresowy. Gdyby więc, w podobnym stanie faktycznym, fundacja rodzinna przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a inny współspadkobierca zaspokoił ich wierzyciela spadkowego, fundacja rodzinna odpowiadałaby względem tego współspadkobiercy za dług regresowy w tych samych granicach, za które odpowiada wobec wierzycieli, tj. do wartości stanu czynnego przypadającego fundacji udziału spadkowego, określonego w wykazie inwentarza.

W przypadku odrzucenia spadku, fundacja rodzinna nie otrzyma żadnych składników majątkowych, a przy tym nie zostanie obciążona dodatkowymi zobowiązaniami. Niezłożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy od powzięcia informacji o powołaniu do spadku jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to w praktyce ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku.

Fundacja rodzinna w organizacji, która powstała na skutek oświadczenia fundatora złożonego do testamentu, również będzie mogła zostać spadkobiercą, o ile zostaną spełnione warunki, o których piszemy powyżej. W tym miejscu chcemy podkreślić, że możliwym jest ustanowienie w testamencie fundacji rodzinnej, która jednocześnie nie zostanie powołana do spadku przez fundatora – spadkodawcę. Wtedy jej odpowiedzialność ogranicza się jedynie do odpowiedzialności za zobowiązania fundatora, o której pisaliśmy na łamach poprzedniego newslettera. Jeżeli jednak fundator, powołując w testamencie fundację rodzinną postanowi uczynić ją również spadkobiercą, będzie ona ponosiła odpowiedzialność:

1. wynikającą z przepisów o odpowiedzialności za długi spadkodawcy z kodeksu cywilnego,
2. wynikającą z przepisów dotyczących odpowiedzialności za zobowiązania fundatora określone w ustawie o fundacji rodzinnej.

Nakładające się na siebie dwa reżimy odpowiedzialności znacznie rozszerzają odpowiedzialność fundacji rodzinnej. Odrzucenie spadku ograniczy tę odpowiedzialność tylko do reguł dotyczących zobowiązań fundatora uregulowanych w ustawie o fundacji rodzinnej.

W kontekście odpowiedzialności fundacji rodzinnej za zobowiązania spadkowe na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie zachowku. To właśnie w przepisach dotyczących zachowku, ustawa o fundacji rodzinnej, wprowadziła najwięcej zmian. Ze względu na ich obszerność i znaczenie, postanowiliśmy poświęcić temu zagadnieniu osobny newsletter w przyszłości.

Odpowiedzialność odszkodowawcza – zgłoszenie nieprawdziwych danych

Funkcjonowanie fundacji rodzinnej w sferze zewnętrznej, w tym w szczególności w obrocie gospodarczym, jest ściśle powiązane z obowiązkami informacyjnymi wobec rejestru fundacji rodzinnych. Rejestr fundacji rodzinnych, na tę chwilę (chociaż nic nie zapowiada, żeby miało się to zmienić), prowadzony jest przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Jest on jawny i każdy może mieć dostęp do odpisu aktualnego lub pełnego zawierającego najważniejsze informacje o fundacji rodzinnej. Na dzisiaj dostęp do rejestru możliwy jest jedynie stacjonarnie lub korespondencyjnie. Nie istnieje, analogicznie do Krajowego Rejestru Sądowego, system teleinformatyczny umożliwiający pobieranie informacji z rejestru w formie elektronicznej.

W przypadku zdarzenia uzasadniającego zmianę danych podlegających zgłoszeniu (np. zmiana prezesa zarządu fundacji rodzinnej), fundacja rodzinna niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 7 dni od dnia zdarzenia uzasadniającego dokonanie wpisu (przykładowo: uchwała fundatora w przedmiocie powołania nowego prezesa zarządu), powinna dokonać zgłoszenia do sądu rejestrowego prowadzącego rejestr fundacji rodzinnych. Informacjami podlegającymi zgłoszeniu są m.in. nazwa, siedziba, adres fundacji, wysokość jej funduszu założycielskiego, dane, w tym w szczególności adresy do doręczeń członków organów fundacji rodzinnej, statut (treść statutu) i inne określone w ustawie o fundacji rodzinnej. Domniemywa się, że dane wpisane do rejestru fundacji rodzinnych są prawdziwe. W praktyce oznacza to, że w przypadku ujawnienia w rejestrze danych nieprawdziwych (nie tylko celowo, ale również przez przypadek – np. ujawnienie danych niezgodnych z wnioskiem przez pomyłkę) lub w przypadku nieujawnienia danych podlegających zgłoszeniu, fundacja rodzinna nie może zasłaniać się wobec osoby trzeciej (działającej w dobrej wierze, co w tym przypadku może oznaczać m.in. że nie mogła ona wiedzieć o tym, iż wpis w rejestrze jest nieprawdziwy i działała w uzasadnionym przekonaniu, korzystając z domniemania prawdziwości danych ujawnionych w rejestrze, iż te są prawdziwe), że dane te nie są prawdziwe. Możliwością uwolnienia się od tej odpowiedzialności jest wystąpienie z właściwym wnioskiem o wpis / sprostowanie nieprawdziwych informacji i wykazanie, że podjęto czynności zmierzające do wyeliminowania nieprawdziwych informacji w rejestrze. Konsekwencją przyjęcia, iż dane wpisane do rejestru fundacji rodzinnych korzystają z domniemania prawdziwości jest to, że nikt nie może zasłaniać się nieznajomością treści wpisu w rejestrze fundacji rodzinnych. Wyjątkiem jest sytuacja, w której podjęte zostały wszelkie czynności, uwzględniając zasady należytej staranności, a mimo to wiedza o wpisie i informacji z rejestru fundacji rodzinnej, pomimo ich istnienia, nie zostały ustalone.

W odniesieniu do odpowiedzialności cywilnoprawnej fundacji rodzinnej za szkodę związaną z niezgłoszeniem zmiany danych do rejestru w ustawowym terminie lub zgłoszeniem do rejestru danych nieprawdziwych, w sytuacji w której zwłoka ta doprowadza do powstania szkody u osoby trzeciej, fundacja rodzinna może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą wobec tej osoby. Odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie ryzyka tj. jest niezależna od wina osoby wyrządzającej szkodę. Ustawa przewiduje ograniczenie tej odpowiedzialności, jeżeli szkoda nastąpiła wskutek działania siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą fundacja odpowiedzialności nie ponosi. Fundacja rodzinna nie ponosi odpowiedzialności w odniesieniu do wpisów dokonywanych przez sąd rejestrowy z urzędu, bądź na wniosek innego podmiotu niż sama fundacja rodzinna.

Podsumowanie

Problematyka odpowiedzialności fundacji rodzinnej jest złożona, co wynika z wielu funkcjonujących równolegle regulacji, które różnicują zasady i zakres ponoszenia odpowiedzialności przez fundację, czasami ją rozszerzając albo zawężając. Tak jak wskazaliśmy, problematyka odpowiedzialności fundacji nie dotyczy tylko umów cywilnoprawnych, ale i spraw z zakresu prawa spadkowego, jak również obowiązków informacyjnych dotyczących rejestru fundacji rodzinnych.