Kodeks cywilny[1] (dalej: „k.c.”) od ponad 30 lat definiuje przedsiębiorstwo jak i tryb jego zbywania na gruncie cywilnoprawnym. Mogłoby się wydawać, że tak długo obowiązujące normy prawne sprawdziły się i nie nastręczają trudności w stosowaniu, a w szczególności w zakresie czynności prawnych mających za przedmiot przedsiębiorstwo.

Jednakże stosowanie, nawet tak długoletnich przepisów zostało w ostatnich latach doprecyzowane przez orzecznictwo sądów, co nie pozostało bez wpływu na prowadzenie działalności gospodarczej. Jako wzór można wskazać przejście pozwoleń administracyjnoprawnych w ramach zbywanego przedsiębiorstwa.

Definicja i zbycie przedsiębiorstwa w Kodeksie cywilnym

Przepisy Kodeksu cywilnego definiują przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Jest to jednak definicja otwarta, którą doprecyzowuje wyliczenie zawarte w art. 55¹ k.c., wskazujące że w jego skład wchodzą „w szczególności”:

1. oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2. własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3. prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5. koncesje, licencje i zezwolenia;
6. patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7. majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8. tajemnice przedsiębiorstwa;
9. księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Przedsiębiorstwo, jako zorganizowany zespół składników, może zostać zbyte w drodze czynności prawnej. Co więcej, art. 55² k.c. wprowadza regułę, zgodnie z którą czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych.

Tym samym, w perspektywie niniejszego artykułu, istotny jest punkt piąty wspomnianego wyżej przepisu. Reguluje on bowiem przenoszenie składników, których nabywanie (uzyskiwanie) nie jest regulowane poprzez przepisy prawa cywilnego a przepisy prawa administracyjnego.

Należy zaznaczyć, że z reglamentacją działalności gospodarczej wiąże się ugruntowana w doktrynie[2] i orzecznictwie[3] zasada nieprzenoszalności uprawnień wynikających z koncesji, zezwoleń i licencji. Zgodnie z nią obowiązki i uprawnienia wynikające z decyzji administracyjnej są trwale powiązane z podmiotem, dla którego zostały ustanowione. Są nieprzenoszalne i wygasają z chwilą śmierci lub rozwiązania podmiotu.

Zbycie przedsiębiorstwa a przeniesienie pozwolenia

Temat zbycia przedsiębiorstwa, a wraz z nim pozwoleń administracyjnych jest bogaty w literaturę oraz orzecznictwo. Mimo to, w przypadku wielu transakcji handlowych mających za przedmiot przedsiębiorstwo, zapomina się o wyłączeniu przenoszalności uprawnień administracyjnoprawnych.

Za przykład może posłużyć ostatnio popularne zagadnienie dotyczące pozwoleń na prowadzenie aptek. Zgodnie z art. 99 ust. 1 ustawy Prawo farmaceutyczne[4] apteka ogólnodostępna może być prowadzona tylko na podstawie uzyskanego zezwolenia na prowadzenie apteki wydawanego przez wojewódzkich inspektorów farmaceutycznych. Obowiązujące przepisy antymonopolowe zakazują organowi wydającemu zezwolenie, wydawania pozytywnej decyzji, jeżeli podmiot „prowadzi na terenie województwa więcej niż 1% aptek ogólnodostępnych albo podmioty przez niego kontrolowane w sposób bezpośredni lub pośredni, w szczególności podmioty zależne w rozumieniu przepisów o ochronie konkurencji i konsumentów, prowadzą łącznie więcej niż 1% aptek na terenie województwa”.

Niektóre podmioty działające na rynku aptekarskim, zmierzając do powiększenia swojego zasięgu, starały się obejść przywołane wyżej ograniczenia i nabywały apteki podmiotów już działających na rynku, zakładając że nabywają je wraz ze wspomnianym zezwoleniem.

Po finalizacji transakcji nabycia przedsiębiorstwa, nabywcy takich aptek składali wnioski do wojewódzkich inspektorów farmaceutycznych, aby zmieniono treść decyzji, wydanej na rzecz nabytego podmiotu. Jednakże, reakcja inspektorów farmaceutycznych była odwrotna od oczekiwanej, ponieważ nabywcom zaczęto odmawiać w odniesieniu do „nabytych” zezwoleń dokonania w nich zmian, jak również cofać je, gdy w drodze nabycia przekroczyli oni ustawowy jednoprocentowy limit przypadający na województwo.

Spór administracyjny

Ta powszechna praktyka wojewódzkich inspektorów farmaceutycznych była wielokrotnie zaskarżana do sądów administracyjnych. Argumentowano, że w wyniku transakcji zbycia przedsiębiorstwa zgodnie z Kodeksem cywilnym skutecznie nabyto pozwolenie i bezprawnym działaniem urzędów jest ich cofnięcie, czy odmowa zmiany treści.

Nie mniej, wojewódzkie sądy administracyjne przychyliły się do decyzji wojewódzkich inspektorów farmaceutycznych, jednocześnie stwierdzając, że przepisy antykoncentracyjne o udzielaniu zezwoleń należy interpretować zgodnie z celem, do którego dążył ustawodawca tj.: „zapobieżenie kartelizacji rynku aptecznego na terenie Polski. […] Skoro ustawodawca wprowadził takie obostrzenie przy wydawaniu zezwoleń na prowadzenie apteki sens tego przepisu byłby wypaczony, gdyby uznać dopuszczalność odstąpienia od tego zakazu w czasie prowadzenia działalności na podstawie wydanego zezwolenia”[5].

Należy również wskazać, że jednym z argumentów, na który powoływały się sądy, to wspomniana już zasada nieprzenoszalności uprawnień i obowiązków wynikających z decyzji administracyjnoprawnych. W tym miejscu należy przywołać wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 1 czerwca 2007 roku, VII SA/Wa 367/07, zgodnie z którym „prawo do zezwolenia na prowadzenie apteki jest niezbywalne, a zatem nie ma możliwości wydzielenia go z majątku wspólnika i pozostawienia w dyspozycji spółki. Zezwolenie jest, bowiem instytucją prawa administracyjnego a nie cywilnego, zaś dysponowanie nim stanowi domenę organu administracji publicznej a nie podmiotu gospodarczego, który je uzyskał w wyniku postępowania o wydanie zezwolenia”[6].

Próba obejścia przepisów antymonopolowych

W związku z niekorzystnymi rozstrzygnięciami sądów administracyjnych, przedsiębiorstwa farmaceutyczne próbowały uzyskać zezwolenia na zasadzie sukcesji uniwersalnej, przewidzianej w art. 494 § 2 Kodeksu spółek handlowych[7] – skutek dokonania połączenia spółek.

Zgodnie z wspomnianym przepisem na spółkę przejmującą albo spółkę nowo zawiązaną przechodzą z dniem połączenia w szczególności zezwolenia, koncesje oraz ulgi, które zostały przyznane spółce przejmowanej albo którejkolwiek ze spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji lub ulgi stanowi inaczej. Nie mniej ustawodawca będąc świadomy takich prób obejścia prawa, w ramach nowelizacji prawa farmaceutycznego z 2017 r., wyłączył z zastosowania wspomniany przepis w przypadku do aptek[8].

Podsumowanie

Transakcje zbycia przedsiębiorstwa mają w szczególności na celu pozyskanie majątku innego przedsiębiorcy, aby otworzyć działalność na nowym sektorze rynkowym lub zwiększyć jej zasięgi. Otwieranie przedsiębiorstwa „od zera” jest znacznie bardziej kosztowne, aniżeli kupienie podmiotu już w pełni operacyjnego.

Zdarzyć się może, że do prowadzenia danego przedsiębiorstwa ustawa będzie wymagać pozwolenia, lub innego rodzaju decyzji administracyjnej. Tym samym, w przypadku zbywania przedsiębiorstw lub zawierania umów o podobnym skutku, warto sprawdzić przepisy szczegółowo regulujące daną branżę.

[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.).

[2] A. Hyżorek, Niedopuszczalność przeniesienia decyzji administracyjnej zezwalającej na usunięcie drzewa lub krzewu wydanej na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody na rzecz innego podmiotu. Glosa aprobująca do wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 23 września 2016 r. (II OSK 3119/14), OwSS 2023, nr 2, s. 114-123.; K. M. Ziemski, Sukcesja praw i obowiązków publicznoprawnych, ZNSA 2009, nr 1, s. 9-19.

[3] Wyrok NSA z 12.10.2017 r., II GSK 3677/15; Wyrok WSA w Poznaniu z 9.12.2009 r., II SA/Po 539/09

[4] Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2301 z późn. zm.).

[5] Wyrok WSA w Warszawie z 23.07.2015 r., VI SA/Wa 399/15.

^[6] Warto za przykład podać wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 23 lipca 2015 roku, VI SA/Wa 399/15 w którym sąd uznał, że wymóg przestrzegania limitu aptek jest jednym z podstawowych warunków nie tylko dla uzyskania zezwolenia, ale także dla prowadzenia apteki”.

[7] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 18 z późn. zm.).

[8] art. 99 ust. 2a pkt 1 ustawy Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2301 z późn. zm.).